Çek iptali, elinde bulunan çekin kaybolması, çalınması, yanması veya yırtılması gibi durumlarda başvurulan hukuki bir çözümdür. Bu süreç sayesinde zayi olan çek nedeniyle uğranabilecek maddi kayıpların ve kötü niyetli kişilerin çeki haksız şekilde kullanmasının önüne geçilmesi hedeflenir. Çek iptali davası, Türk Ticaret Kanunu’nda öngörülen özel bir usule tabidir ve genellikle çek iptal davası olarak da anılır. Aşağıda çek iptali kavramını, hangi hallerde gündeme geldiğini, kimlerin bu davayı açabileceğini, görevli/yetkili mahkemeyi, dava sürecinin aşamalarını ve yasal dayanaklarını açıklayacağız.
Çek İptali Davası Nedir?
Çek iptali, kısaca ifade etmek gerekirse, istem dışı şekilde elden çıkan (örneğin kaybedilen veya çalınan) bir çekin mahkeme kararıyla geçersiz hale getirilmesidir. Çek, bir ödeme aracı olan kıymetli evrak niteliğindedir; dolayısıyla çekin aslını elinde bulunduran kişi, normalde bankaya ibraz ederek üzerindeki bedeli tahsil edebilir. Ancak çek zayi olduğunda (yani kullanılamaz hale geldiğinde veya ortadan kaybolduğunda), çeki elinde bulunduran meşru hamil artık bankaya ibraz yapamaz ve alacağını tahsil edemez. Dahası, kaybolan veya çalınan bu çek kötü niyetli kişilerin eline geçerse bankadan haksız şekilde ödeme almaları mümkündür.
İşte çek iptali, böyle bir durumda devreye giren hukuki bir mekanizmadır. Mahkeme kararıyla çekin iptal edilmesi, söz konusu çek yaprağının hukuken geçersiz kılınmasını sağlar. Bu sayede çeki bulan veya çalan kişilerin bankadan para tahsil etmesi engellenir ve çekin meşru sahibinin hakkı korunmuş olur.
Çek İptali Hangi Durumlarda Gündeme Gelir?
Çek iptali, ancak belirli olağanüstü durumlar söz konusuysa gündeme gelir. Temel olarak, çekin zayi olması dediğimiz bu durumlar şunlardır:
Çekin kaybolması: Çek, hamili tarafından istem dışı şekilde kaybedilebilir.
Çekin çalınması: Çek, hamilinin rızası dışında bir başkası tarafından çalınabilir. Bu durumda da çek artık hak sahibinin elinde değildir.
Çekin tahrip olması: Çek yaprağının yırtılması, yanması veya kullanılamaz hale gelecek şekilde hasar görmesi. Örneğin çekin üzerine su dökülüp mürekkebinin silinmesi gibi durumlar.
Zorla alınma veya gasp: Çekin tehdit veya zor kullanılarak elden alınması da yine istenmeden elden çıkma halidir.
Yukarıdaki hallerin ortak noktası, çekin hamilinin iradesi dışında elinden çıkması ve çekin geri alınmasının fiilen imkânsız hale gelmesidir. İşte bu gibi durumlarda çek iptali davası gündeme gelir. Bu dava dışında, eğer çek geçici olarak elinizden çıktıysa ya da çeki kimin aldığını biliyorsanız, doğrudan çek iptali yoluna gitmek yerine o kişiye karşı istirdat davası açmak gerekebilir. Fakat çekin geri getirilmesi mümkün değilse veya bulan kişi meçhul ise, en etkili ve yasal yol çek iptali davasıdır.
TTK MADDE 651
“(1) Kıymetli evrak zayi olduğu takdirde mahkeme tarafından iptaline karar verilebilir.
(2) Kıymetli evrakın zayi olduğu veya zıyaın ortaya çıktığı anda senet üzerinde hak sahibi olan kişi, senedin iptaline karar verilmesini isteyebilir.”
Çek İptali Davasını Kimler Açabilir?
Çek iptali davasını, yalnızca çekin hak sahibi olan meşru hâmili açabilir. Başka bir deyişle, çekin zayi olduğu anda çek üzerindeki hak sahibi kim ise iptal davası açma yetkisi ona aittir.
Örneğin, size ait bir çek size ödeme aracı olarak verildiyse ve siz de bu çeki kaybettiyseniz, o çekin hamili siz olduğunuz için iptal davasını siz açabilirsiniz. Çeki düzenleyen ise iptal davası açamaz, çünkü keşideci çek yaprağını teslim ettikten sonra artık çekin hak sahibi lehtar olur. Yargıtay uygulamasına göre de keşidecinin, çeki zayi olsa doğrudan çek iptal davası açma hakkı bulunmadığı belirtilmiştir.
Özetle: Çek iptal davasını açabilecek kişi, çek eğer zayi olmasaydı o çeki bankaya ibraz ederek parayı alma yetkisine sahip olacak kişidir. Başkası adına ya da alakasız üçüncü kişiler bu davayı açamaz.
Çek İptali Davası Görevli ve Yetkili Mahkeme
Çek iptali davasında görevli mahkeme, Türk Ticaret Kanunu gereğince Asliye Ticaret Mahkemesi’dir.
Yetkili mahkeme konusunda ise kanun bazı seçenekler sunmuştur. Türk Ticaret Kanunu m.757’ye göre çek iptali taleplerinde:
Ödeme yeri mahkemesi veya
Hamilin yerleşim yeri mahkemesi yetkili kabul edilir.
Not: Çek iptali davası, usulen hasımsız bir dava türüdür. Dava dilekçesinde bir davalı gösterilmez; mahkeme, ilan yoluyla ilgilileri haberdar eder. Bu nedenle görevli/yetkili mahkeme konusu doğru belirlenmezse, dava usulden reddedilebilir. Başvuru yaparken yetki ve görev kurallarına dikkat etmek önemlidir.
Mahkemeden Ödemeden Men (Ödeme Yasağı) Talebi
Dava açılırken, mahkemeden ivedi olarak bir ödeme yasağı kararı vermesini talep edilebilir. Bu, mahkemenin bankaya, söz konusu çek için ödeme yapmamasını emreden bir tedbir kararıdır. Böylece dava süreci devam ederken, çeki elinde bulunduran biri çıkıp bankaya o çeki sunarsa, banka ödeme yapamayacaktır.
Örneğin çekin çalındığı durumlarda, çeki çalan kişinin bankaya gidip çeki ibraz ederek ödeme talebinde bulunması halinde, bankaya herhangi bir ödemeden men kararı iletilmezse bankanın ödeme yapabilmesi gündeme gelecektir. Böyle durumlarla karşılaşmamak amacıyla, çekin kaybolması/çalınması gibi durumlarda ödeme yasağı talebi büyük önem taşımaktadır.
Türk Ticaret Kanunu’na Göre Çek İptali Süreci
Türk Ticaret Kanunu m.651, çek iptali konusunun yasal dayanağını oluşturur. Kanunun bu maddesine göre: “Kıymetli evrak zayi olduğu takdirde mahkeme tarafından iptaline karar verilebilir.” Aynı maddenin devamında, “Zayi olduğu anda senet üzerinde hak sahibi olan kişi, senedin iptalini isteyebilir.” denilmektedir. Bu hüküm, yukarıda bahsettiğimiz gibi yalnızca çekin hamilinin iptal talebinde bulunabileceğini açıkça belirtir.
TTK m.651 genel bir hükümdür ve tüm kıymetli evrak için geçerlidir. Çek özelinde daha somut kurallar ise TTK m.757 ve devamı maddelerinde yer alır. Kanun, poliçenin (bono) iptaline ilişkin hükümleri çek için de kıyasen uygulamaktadır. Örneğin, TTK m.757 uyarınca çeki istemi dışında elinden çıkan kişi, ödeme yerindeki veya kendi yerleşim yerindeki Asliye Ticaret Mahkemesi’nden muhatap bankanın ödemeyi yapmamasını (ödemeden men) talep edebilir.
TTK m.759 ise, iptal isteminde bulunan kişinin mahkemeye ne tür bilgi ve belge sunması gerektiğini düzenler. Bu maddeye göre çekin zayi olduğunu iddia eden kişi, bunu inandırıcı şekilde ispat edecek delilleri mahkemeye sunmak ve mümkünse senedin bir suretini ibraz etmek zorundadır. Yani kanun, fotokopi veya çekin içeriğine dair bilgilerin verilmesini şart koşar.
TTK m.760 ve 762, ilan sürecini ayrıntılandırır. Mahkeme, başvuran kişinin anlatımlarını makul bulursa, bir ilan yayımlayarak elinde çeki bulunduran kimseye belirli bir süre içinde mahkemeye başvurup çeki ibraz etmesini, aksi halde iptal kararı verileceğini bildirir. Kanun, bu ilanların Türkiye Ticaret Sicili Gazetesi’nde üç kez yapılmasını ve ilgililere uygun bir süre tanınmasını öngörür.
Belirlenen süre içinde kimse ortaya çıkmazsa, mahkeme çekin iptaline karar verir. Eğer ilan süresi içinde çeki elinde bulunduran biri çıkıp çeki ibraz ederse, TTK m.763 gereğince mahkeme durumu değerlendirir. Genellikle bu durumda mahkeme, iptal talep eden hak sahibine söz konusu kişiye karşı istirdat davası açması için belli bir süre verir. Yani, çekin aslını elinde bulundurduğunu iddia eden kişi ile çekin asıl hak sahibi arasında ayrı bir çek iadesi veya alacak davası süreci yaşanabilir. Eğer hak sahibi belirtilen sürede böyle bir dava açmaz veya davayı açıp da kaybederse, mahkeme iptal talebini reddedip ödeme yasağını kaldırabilir.
S.S.S. (Sık Sorulan Sorular)
- Çek iptali için zamanaşımı süresi ne kadardır?
Kanunen belirli bir zamanaşımı süresi yoktur. Ancak hak kaybı yaşamamak ve kötüye kullanımı önlemek için çek zayi olur olmaz derhal dava açılması tavsiye edilir. Aksi halde çekin kötü niyetli kişiler tarafından kullanılması riski artar.
- Çek hangi durumlarda iptal edilir?
Çek; kaybolması, çalınması, yanması, yırtılması gibi durumlarda ya da hamilin rızası dışında elden çıkması hâlinde iptal edilebilir. Bu tür olaylarda çekin kötü niyetli kişilerce kullanılmasını önlemek amacıyla mahkemeden iptal talep edilebilir.
- Çek iptali davası hangi mahkemede açılır?
Çek iptali davası, Asliye Ticaret Mahkemesi’nde açılır.
- Çek iptali hangi mahkemede açılır?
Yetkili mahkeme; çekin ödeme yerindeki veya çek hamilinin ikamet ettiği yerdeki Asliye Ticaret Mahkemesidir. Bu iki yerden biri seçilerek dava açılabilir.
- Çek iptali davasını kendim açabilir miyim, yoksa bir avukat tutmam şart mı?
Çek iptali davasını kanunen avukat olmadan, bizzat kendiniz de açabilirsiniz. Bir avukat tutmak zorunlu olmasa da, kesinlikle tavsiye edilir. Çünkü bu dava, usulî detayları ve teknik hukuk bilgisi gerektiren bir süreçtir. Hatalı bir dilekçe yazmak, yanlış mahkemede dava açmak veya ilan süreçlerinde eksik işlem yapmak davanızın uzamasına ya da reddedilmesine yol açabilir. Deneyimli bir avukat, süreci sizin adınıza doğru bir şekilde yürütecek, gerekli dilekçeleri ve talepleri zamanında sunacaktır. Tüm bunlar göz önüne alındığında, bir avukat yardımı almak sizin yararınıza olacaktır.
Sonuç
Çek iptali, Türk Ticaret Kanunu’nda düzenlenen ve kaybolan/çalınan çekler için hayati öneme sahip bir hukuki mekanizmadır. Bu yazıda sade bir dille çek iptalinin ne olduğunu, dava sürecini ve nelere dikkat etmek gerektiğini açıkladık. Eğer siz de böyle bir durumla karşı karşıya kaldıysanız, en kısa sürede hukuki adımları atmanız gerekmektedir. Unutmayın, her somut olayın kendine özgü koşulları olabilir ve burada genel hatlarıyla anlatılan süreç sizin durumunuzda farklılık gösterebilir. Hak kaybına uğramamak ve süreci doğru şekilde yürütmek için bir avukatın desteğine başvurmanız önemlidir. Profesyonel yardım, hem sizi prosedürlerle uğraşma yükünden kurtaracak hem de hakkınızın en etkin biçimde korunmasını sağlayacaktır.
Bu Yazılar da İlginizi Çekebilir:
